Pokolj muslimana u pljevaljskom, pribojskom, fočanskom i čajničkom kraju je bio najmasovniji ratni zločin etničkog čišćenja koji su počinile četničke formacije tokom drugog svetskog rata.
U ovoj operaciji uništenja, izvedenoj početkom februara 1943. godine, ubijeno je više hiljada žitelja opština Pljevlja, Priboj, Foča i Čajniče. Prema četničkom izveštaju, ubijeno je oko 9.200 muslimana, od čega oko 1.200 muškaraca i do 8.000 žena, staraca i dece. Prema posleratnim popisima, stradalo je oko 3.000 civilnih žrtava.
Ovaj masakr civilnog stanovništva je bio ideološki motivisan, a cilj mu je bio etnička homogenizacija zamišljenog velikosrpskog državnog prostora.
Glavni članci: MVAC, Četvrta neprijateljska ofanziva, i Pokolj u bjelopoljskom srezu
U saradnji sa Italijanima, Mihailovićeve snage su tokom proleća i početkom leta 1942. izbacile partizane iz ove oblasti. Četnici su se Italijanima nametnuli kao dragocena antipartizanska snaga čije se pomoći ne mogu lišiti. Ovaj svoj vojni značaj za Italijane oni su koristili za povremene akcije zaposedanja delova teritorije i čišćenja nepoželjnog stanovništva uprkos italijanskim protestima (vidi masakr u Foči avgusta 1942.)
Decembra 1942. godine četnici su prikupili znatne snage da bi učestvovali u osovinskoj operaciji Vajs protiv partizanske Bihaćke republike. Četnici Pavla Đurišića su mobilisani i naoružani od fašističke Italije krenuli iz Crne Gore preko Sandžaka za Bosnu. 23. decembra četnički vođa Draža Mihailović je naložio rukovodiocu operacija Zahariju Ostojiću da za sad prema muslimanima budu mirni, ali spremni za napad:
„23-eg decembra Lukačević bio kod mene. Za sada prema Turcima bićemo mirni sem ako oni ne napadnu u kome slučaju Voja će ih po našem običaju napasti sa četiri strane i to od Čelebića, od Priboja, od Šehovića i od pravca zapadno od Ćajniče. Pavle je istog mišljenja“
(Depeša generala Draže Mihailovića majoru Petru Baćoviću od 25. decembra 1942.)
Događaj koji je posebno aktuelizovao ovaj plan napada sa četiri strane, bilo je naoružavanje Muslimana u decembru 1942. Neki njihovi lideri postigli su sporazum po kome bi Italijani naoružali muslimansku miliciju i priznali je za „Dobrovoljačku antikomunističku miliciju”, kao što su prethodno četnike. U svom naređenju za akciju, Mihailović ih spominje kao „ustaško-muslimanske razbojničke bande, u vidu italijanske milicije”
Pored opštih ideoloških smernica i instrukcija, Mihailović je neposredno uoči pokolja, 2. januara 1943. godine uputio depešu Baćoviću u kojoj govori o pripremama povodom “projekta za raščišćavanje Turske u oblasti Čajniča”.
Wikicitati „Povodom projekta za raščišćavanje Turske u oblasti Čajniča naredio sam Pavlu da sa Vojom izvrši potrebne pripreme za polovinu januara… Voji sam naredio da uhvati direktnu vezu sa Vama.[5]“
(Depeša generala Draže Mihailovića majoru Petru Baćoviću od 2. januara 1943.)
Đurišićev izveštaj
„Akcija u Pljevaljskom, Čajničkom i Fočanskom srezu protivu muslimana izvršena je.
Operacije su izvedene tačno po naređenju i izdatoj zapovesti. Napad je počeo u određeno vreme. Svi komandanti i jedinice izvršili su dobijene zadatke na opšte zadovoljstvo.
Sva muslimanska sela u tri pomenuta sreza su potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije ostao čitav. Sva imovina je uništena sem stoke, žita i sena.
Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine starosti.
Žrtve. — Naše ukupne žrtve su bile 22 mrtva od kojih 2 nesrećnim slučajem i 32 ranjena. Kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih žrtava: žena, staraca i dece.
Za vreme početnih operacija, muslimani su se dali u bekstvo ka Metaljci, Čajniču i reci Drini. Na Metaljci je našao sklonište mali deo stanovništva. U Čajniču se računa da ima do 2.000 izbeglica, a jedan deo je uspeo da umakne preko Drine pre nego što su određene jedinice izvršile presecanje mogućih otstupnih pravaca na tom sektoru. Sve ostalo stanovništvo je uništeno.
Moral: kod naših jedinica bio je u svakom pogledu izvrstan i na veoma visokom stupnju. Herojski poduhvati svakog pojedinca i čitavih jedinica sa svojim starešinama su u svakoj situaciji dokazali vidnog izražaja i zaslužuju svaku pohvalu. Moral kod muslimana bio je takoreći srušen. Zavladala je epidemija straha od naših četnika, tako da su bili prosto izgubljeni.[13]“
Mihailovićevi osvrti
Nakon obavljene operacije general Mihailović upućuje majoru Radoslavu Đuriću depešu 18. februara 1943. godine u kojoj čišćenje muslimana prikazuje kao zasluženu kaznu, a ujedno dovodi u vezu sa strateškim povezivanjem Srbije i Crne Gore i čišćenjem oblasti Foče prošlog leta:
Wikicitati „Muslimani po nagovoru Italijana i sa njihovim oružjem vršili su napade na srpska sela. Tako su pred nosem Italijana južno od Sjenice napali na selo Buđevo. Zbog ovoga im je uništeno 33 sela na desnoj obali Lima. To je bilo na Božić. U oblasti Čajniča Muslimani kao talijanski milicioneri vršili su dug teror. Sad su to platili vrlo skupo. Oblast Čajniče je očišćeno od njih. Veza Srbije i Crne Gore preko Sandžaka sada je osigurana jer je i oblast Foče još prošlog leta očišćena.[14]“
(―)
U sasvim drugom tonu, pisao je Draža predsedniku Jugoslovenske vlade Slobodanu Jovanoviću, 16. aprila 1943. godine:
Wikicitati „Muslimani su uništavani kao italijanska milicija, dok su muslimani pod vođstvom majora Fehima Musakadića sa nama.[15]“
Broj i struktura žrtava
Nakon Drugog svetskog rata Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača Bosne i Hercegovine i Crne Gore, kao i Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača FNRJ, načinile su popise žrtava četničkih pokolja tokom Drugog svetskog rata sa teritorije opština Pljevlja, Priboj, Foča i Čajniče. Ovi popisi obuhvataju i poimenična navođenja žrtava četničkih pokolja na području ovih opština u februaru 1942.
U opštini (srezu) Pljevlja popisano je 1.380 žrtava ovog pokolja.[16] U Boljanićima je ubijeno najmanje 384 stanovnika, u Bukovici (mikroregion od desetak sela i zaselaka neposredno uz granicu sa Bosnom) ubijeno je najmanje 556 stanovnika, a na području nekadašnje seoske opštine Meljak ubijeno je 500 stanovnika.
Za opštinu (srez) Foča publikovan je popis od ukupno 3.525 muslimanskih žrtava ubijenih od strane četnika i 57 stradalih od neustanovljenih počinilaca. Ovaj spisak odnosi se na stradanje muslimanskog stanovništva fočanske opštine tokom čitavog Drugog svetskog rata, uključujući i masovne četničke zločine 1941-1942.[17] Vredi naglasiti da su ovo rezultati popisa Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Bosne i Hercegovine. Međutim, ovo nisu potpuni podaci kada je reč o ljudskim gubicima opštine Foča u Drugom svetskom ratu, uključujući gubitke muslimanskog i srpskog stanovništva. Savezni popis “Žrtve rata 1941-1945.” iz 1964. i revizija ovog popisa koju su uradili saradnici Muzeja žrtava genocida iz Beograda, daju potpunije podatke o ljudskim gubicima opštine Foča 1941-1945. Ovo uključuje i potpunije podatke za stradale Muslimane (Bošnjake) sa područja ove opštine. Prema rezultatima saveznog popisa iz 1964. i njihovoj delimičnoj reviziji, na teritoriji opštine Foča tokom Drugog svetskog rata stradalo je 6.030 stanovnika, što ovu opštinu čini najstradalnijom u istočnoj Bosni. Od ovog broja na stradale Muslimane (Bošnjake) otpada 4.924 (81,66%), a na Srbe 1.046 (17,35%). Ogromna većina Muslimana sa teritorije opštine Foča ubijena je od strane četnika. Za 1943. zabeleženo je stradanje 1.043 Muslimana (Bošnjaka), dok je najveće stradanje muslimanskog stanovništva ove opštine zabeleženo 1942. kada je ubijeno 2.508 Muslimana, dok je 1941. ubijeno 1.145 Muslimana. U poslednje dve ratne godine stradao je mnogo manji broj Muslimana: 228. Ovi podaci nam sugerišu da je najveći broj stradalih Muslimana opštine Foča izgubio život u prve dve ratne godine, od čega je 1942. stradala polovina (50,93%). Kada je reč o rodnoj (polnoj) strukturi stradalih Muslimana, 3.447 su muškarci, a 1.477 ili 30% su žene. Ovo je samo dodatni dokaz da je većina ubijenih Muslimana na ovom području pripadala civilnom, neboračkom stanovništvu. Takođe, ovo potvrđuje i podatak da je samo 4,54% (274) stradala stanovnika opštine Foča tokom rata pripadalo nekoj vojnoj formaciji, tj. da su 95,46% stradalih bili civili.[18]
Za opštinu Čajniče ustanovljeno je 598 muslimanskih žrtava, takođe većinom u drugim pokoljima[19]. Treba imati na umu i neizbežnu nekompletnost ovih popisa.
Na teritoriji opštine Priboj četnici su februara 1943. ubili najmanje 1.547 Muslimana (Bošnjaka), koliko je 1946. poimenice popisano od strane Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača FNRJ. Ovaj registar pohranjen je u Arhivu Jugoslavije u Beogradu i publikovan je 1996.[20][21] Ovo su najmasovnija ubistva na tlu Srbije koja su počinili pripadnici neke domaće vojne formacije u kratkom vremenskom intervalu, tokom 1941-1945. U mnogim selima pobijeno je i preko 100 stanovnika, a desetkovane su čitave porodice, uključujući velik broj žena i dece. U selu Zagradina ubijeno je 304 lica, u Plašću 163, u Kasidolu 139, u Penezićima 137, u Sočicama 129, u Potocima 122, u Zastijenju 112, u Golešima 84, itd.[22]
Karakteristično je da su među žrtvama zastupljene sve starosne i obe polne grupe, sa izrazito velikim procentualnim učešćem dece najmlađeg uzrasta.
Na području opštine/sreza Pljevlja od ukupno 1.380 muslimanskih žrtava februarskog pokolja 1943, 581 su bili deca do 10 godina starosti, odnosno 42%, a ako uračunamo i decu zaključno sa 14. godinom onda ukupan broj stradale dece ispod 15 godina starosti iznosi 698, odnosno 50,5%, što čini preko polovine žrtava.[23].
Na području opštine/sreza Priboj od ukupno 1.547 žrtava februarskog pokolja 1943, 665 su bili deca do 15 godina starosti, odnosno 42,9%. Kada je reč o najmlađoj deci, odnosno o deci do 10 godina starosti, na teritoriji opštine Priboj za samo nekoliko dana početkom februara 1943. četnici Draže Mihailovića ubili su 553 dece ovog uzrasta ili 35,7%.[24] Ako u procenat stradalih uračunamo decu. žene i starce, nije teško zaključiti da je na području Pljevalja i Priboja preko 70% stradalih pripadalo jednoj od ove tri kategorije stanovništva.
U Mihailovićevom i Đurišićevom naređenju za akciju kao povod su navedeni zločini prema srpskom stanovništvu. Ovih zločina je u tim krajevima bilo, ali njihova brojnost nije samerljiva sa odmazdom. Na primer, u pljevaljskoj opštini, na teritoriji mesne zajednice Bukovica, bilo je tokom rata 11 civilnih žrtava pravoslavne vere i 563 žrtve islamske vere, na teritoriji mesne zajednice Boljanići 33/389, a na teritoriji mesne zajednice Meljak, gde je pravoslavno i muslimansko stanovništvo bilo podjednako brojno, bilo je 12 pravoslavnih civilnih žrtava i 486 muslimanskih.[25]