Za razliku od politike okupatorskih snaga koje su nastojale da rasparčaju Sandžak, KPJ je odgovorila politikom protiv cijepanja Sandžaka. Ta politika je potvrđena institucionalizacijom narodnooloboličakog pokreta u Sandžaku. Već 1932. godine se osnivaju prokomunistički orijetirana studenstska, sportska i kulturno-prosvjetna udruženja u Pljevljima i Prijepolju i organiziraju se štrajkovi srednjoškolske i zanatsko-radničke omladine kojima su rukovodili studenti-komunisti. Prve parijske organizacije se osnivaju u bejelopoljskom srezu 1935. godine. Još 1939. godine osnovan je Oblasni komitet KPJ za Sandžak, koji je obuhvatio do tada formirane partijske organizacije KPJ u Bijelom Polju, Pljevljima, Prijepolju i Sjenici. U drugim srezovima Sandžaka tada nisu postojale partijske organizacije. Oblasni komitet KPJ za Sandžak je bio organizaciono vezan za Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku sve do oktobra 1941. godine, kada će se izdvojiti i biti direktno vezan za Centralni komitet KPJ. Za organizaciju KPJ u Sandžaku bila je srećna okolnost što su na njenom čelu bili komunisti iz Sandžaka (studenti i radnici) koji su radili u beogradskoj partijskoj organizaciji, a među njima i sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak Rifat Burdžović Tršo. Uoči ustanka KPJ u Sandžaku je imala oko 100 članova Partije i 250 članova SKOJ-a. Međutim, stvarna snaga i uticaj sandžačke partijske organizacije bili su znatno veći nego što brojnost članstva pokazuje, jer je postojao veliki broj mlađih ljudi (naročito srednjoškolaca, studenata i radnika), komunistički orijetiranih i veoma aktivnih u praktičnoj političkoj djelatnosti. Nakon osamostaljenja Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, došlo je do instaliranja i drugih sandžačkih intitucija NOP-a: Oblasni komitet SKOJ-a, Glavni štab NOP-a Sandžaka, Sandžačka omladina, Sandžačke brigade (od prvih pet proleterskih brigada tri su bile sandžačke – Treća, Četvrta i Peta sandžačka proleterska brigada) itd.
U julskom ustanku 1941. godine, koji je na ovom prostoru trajao sve do 04. septembra 1941. godine bio je oslobođen znatan dio Sandžaka: Bijelo Polje, Nova Varoš, Pljevlja i Prijepolje. Na ruševinama okupatorske vlasti postavljeni su temelji novoj narodnoj vlasti. Ovi događaji su izazvali krupne poljedice. Italijanska koncepcija „nezavisne Crne Gore’’ naglo se istopila, a početkom oktobra 1941. godine došlo je do ukidanja ustaške vlasti na do tada zaposjednom dijelu Sandžaka. Oružane snage NDH će se zadržati u Sandžaku do 7. septembra 1941. godine. Nešto kasnije, 27. oktobra, potpisan je ugovor o razgraničenju između Italije i NDH kojim se NDH i de jure odrekla svojih ambicija u Sandžaku, a sandžački Bošnjaci su morali shvatiti i prihvatiti da se u takvoj situaciji ne mogu priključiti Bosni i Hercegovini.
Glavni impuls politici KPJ u Sandžaku davalo je djelovanje najznačajnijeg sandžačkog partijskog rukovodioca Rifata Burdžovića Trše. Njegova uloga u julskom ustanku u Sandžaku je nezamjenljiva i neizmerljiva. Na oblasnoj konferinciji KPJ za Sandžak 22. juna 1941, u Čadinju, kod Prijepolja, odlučeno je da se preduzmu završne pripreme za predstojeći oružani ustanak. Već krajem juna i početkom jula sandžačke partijske organizacije bile su spremne za oružanu borbu. U to vrijeme, u Sandžaku su se nalazila, približno dva italijanska bataljona divizije „Mesina’’, dva njemačka bataljona 704. i 717. divizije, njemačke i italijanske komande mjesta, tajna policija, jače ustaške i domobranske snage, albanska žandarmerija, muslimanska milicija i bivši jugoslovenski žandarmi. U Sandžaku su prve ustaničke puške odjeknule već 14. jula 1941. godine kada su ustanici napali na italijansku karabinjersku i žandarmerijsku posadu u Mojkovcu. Osim Mojkovca, Šahovića i Brodareva, koji su ubrzo oslobođeni, ustanici su 20. jula oslobodili i Bijelo Polje, u kojem je zarobljen italijanski garnizon sa 180 vojnika. U Bijelom Polju su formirani komanda mjesta, narodna milicija i vojni komitet koje je obavljao dužnost prvog sreskog narodnooslobodilačkog odbora (NOO) u Sandžaku. Zanimljivo je da je na konferenciji u Beranama 21. jula 1941. godine izabran prvi narodnosolobnodilački odbor na tlu tadašnje Jugoslavije. Od gerilskih odreda i novih boraca koji su se pridružili ustanicima na području bjelopoljskog sreza, obrazovano je pet bataljona sa 2.500 boraca. Međutim, pošto direktive Pokrajinskog komitata KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak i Oblasnog komitata za Sandžak o početku oružanog ustanka nisu stigle na vrijeme, u pljevaljskom, mileševskom, novovaroškom i deževskom srezu, u kojima je formirano 13 gerilskih odreda i grupa, dve gerilske čete i jedan bataljon, oružane borbe su počele tek 20. jula – napadom na Pljevlja i Potpeć. Ustanici su razoružali sve posade u karabinjerskim, žandarmerijskim i ustaškim stanicama u pljevaljskom i mileševskom srezu. U julu je stvorena slobodna teritorija između Lima i Tare, a od kraja jula do početka septembra između Lima i Uvca. Borbe su u julu i avgustu zahvatile bejlopoljski, mileševski i novovaroški srez, tj. Novu Varoš, 4. septembra, u kojoj je slomljen otpor ustaških i domobranskih jedinica Međutim, nije izvršen napad na italijanski garnizon u Pljevljima, niti na njemačke i ustaško-domobranske garnizone u Prijepolju, Priboju i Sjenici, jer su Italijani ubrzo preuzeli veliku ofanzivu protiv ustanika. Divizija „Pusterija’’ povratila je do 11. avgusta izgubljena mjesta između Lima i Tare, a od 7. septembra između Lima i Uvca. Tako su Italijani okupirali cijeli Sandžak, sem Novog Pazara i Duge Poljane, koje su zadržali dijelovi njemačke 717. divizije. Tada su ustaške i domobranske snage definitivno povučene iz cijelog Sandžaka. Njemačke okupacione trupe su od 2. do 4. septembra povučene iz Prijepolja i Priboja u Srbiju. U svim tim borbama poginulo je i zarobljeno oko 200 italijanskih i oko 100 ustaških i domobranskih vojnika i oficira.
Samo devet dana nakon što je 26. septembra 1941. godine održano savjetovanje u Stolicama, na kojem je donijeta odluka o formiranju glavnih štabova NOP odreda po pokrajinama (“nacionalni štabovi’’), formiran je 05. oktobra 1941. godine Glavni štab NOP odreda za Sandžak (19 dana prije nego je to urađeno u Crnoj Gori i Boki – 24. oktobra). Izdvajanje Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak iz sastava Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak uslijedilo je sredinom septembra 1941. godine u toku pripreme savjetovanja u Stolicama i proizašlo je iz direktive Zadatak narodnooslobodilačkih partizanskih odreda objavljene u Biltenu br. 1 od 10. avgusta 1941. godine (Zbornik…,tom II, knj. 1, str. 11-18), kojom je između ostalog naređeno i formiranje Oblasnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda (NOPO) za Sandžak, što je izvršeno poslije savjetovanja, kad je, kao i ostali „nacionalni’’ štabovi dobio naziv Glavni štab NOP odreda za Sandžak. Naime boraveći u Užicu početkom septembra Tršo je bio u prilici da se upozna s nacrtom pripremljenih odluka i političkom linijom u vezi formiranja pokrajinskih odnosno „nacionalnih’’ glavnih štabova NOP odreda. Po povratku u Sandžak, već krajem septembra 1941. godine u Novoj Varoši održao je sastanak novog, kadrovski reorganizovanog Oblasnog komiteta na kojem je odlučeno da se izvrše neophodne pripreme za formiranje Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak, što je i učinjeno 05. oktobra, i što će biti praćeno osamostaljivanjem svih drugih društveno–političkih organizacija, među njima i Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak. Ove institucije NOP-a su se osamostalile u odnosu na Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku kome su do tada organizaciono pripadale. Glavni štab NOP odreda Sandžaka je od tada bio pod neposrednim rukovodstvom Vrhovnog štaba, a Oblasni komitet KPJ za Sandžak pod rukovodstvom Centralnog komiteta KPJ. Pomenute institucije su jasno izražavale principe samostalnosti i autonomnosti sandžačkog NOP-a i sandžačke regije. Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak i dalje je bio Rifat Burdžović Tršo, a članovi Voja Leković, Momir Bošković i Vadimir Damjanović. Komandant Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak je postao Vladimir Knežević Volođa, a politički komesar Voja Leković. Sjedišete Oblasnog komiteta i Galvnog štaba za Sandžak je bilo u selu Radoinji, kod Nove Varoši na granici Srbije i Sandžaka, radi što češće i neposrednije veze s CK KPJ i Vrhovnim štabom u osobođenom Užicu.
Oblasni komitat KPJ za Sandžak i sreski komiteti KPJ povezali su čvršće i ojačali rad organizacija KPJ i SKOJ-a, stvorili vojne partizanske jedinice i široku mrežu organa narodne vlasti. U septembru i oktobru formirane su Zlatarska, Mileševska, Pljevaljska, Sjenička i Bjelopoljska, a u novembru i Pribojska partizanska četa. Čete su u početku bile sastavljene od članova i kandidata KPJ i članova SKOJ-a. Vodeći oštre borbe tokom septembra, oktobra i novembra protiv Italijana, četnike i muslimanske milicije i djelujući politički u narodu, ove čete su do decembra 1941. godine narasle na ukupno 800 boraca.U decembru 1941. i januaru 1942. čete su prerasle u partizanske bataljone, a u prvoj polovini 1942, na području između Tare i Lima, u partizanske odrede. Krajem 1941. i početkom 1942. stvorene su i pozadinske vojno-teritorijalne partizanske jedinice: čete i bataljoni, čije ljudstvo se pretežno nalazilo i radilo kod svojih kuća, a prikupljalo, uglavnom za vrijeme borbe. U jesen 1941. na slobodnoj teritoriji Sandžaka je organizovan široka mreža NOO.Glavne snage itlalijanske divizije „Pusterija’’, dio divizije „Venecja’’i dijelovi njemačke 717. divizije nalazili su se samo u gradovima. Sva ostala teritorija bila je slobodna, sem Brodareva, Komarana, Hisardžika, Deževskog i Štavičkog sreza, i dijela Sjeničkog sreza, gdje su se nalazile jače snage muslimanske milicije, albanske žandarmerije i četničke grupe Draže Mihailovića.
Napad Crnogorskog NOP odreda za operacije u Sandžaku (3.690 boraca) na italijanski garnizon u Pljevljima (2.000 vojnika), 1. decembra 1941, nije doveo do oslobođenja ovog grada, iako su u žestokim borbama poginula 208 i ranjena 272 borca.
Narod pljevaljskog ,mileševskog i pribojskog kraja oduševljeno je dočekao i pozdravio Crnogorski partizanski odred zbog operacija u Sandžaku. Istovremeno, u Sandžak je, početkom decembra 1941, sa Vrhovnim Štabom i CK KPJ, odstupila glavnina partizanskih jedinica iz Zapadne Srbije i Šumadije. Nova Varoš, koju su od italijanskog okupatora, 4. decembra 1941, oslobodile srbijanske i sandžačke partizanske jedinece i njena okolina, postale su sjedište Oblasnog komiteta KPJ i Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak, dijela Pokrajinskog komitata KPJ i Glavnog štaba NOP odreda za Srbiju, a od 1. do 20 decembra i CK KPJ i Vrhovnog štaba sa Titom na čelu. Proširena je i učvršćena slobodna teritorija između Lima i Uvca. Tako su Nova Varoš i njena prijepoljska okolina bile svojevrsni nastavak Užičke Republike. Vrhovni štab i Centralni komitet KPJ su 7. decembra u selu Drenovi, kod Prijepolja donijeli odluku o formiranju Prve proleterske brigade i odredili bataljone koji će ući u njen sastav. Ova je odluka sprovedena u djelo 22. decembra u mjestu Rudo u Bosni.
Međutim, neuspješno i s velikim gubicima završio je pogriješan i nepotreban napad srbijanskih i sandžačkih jedinica na Sjenicu 22. decembra 1941. godine. Napadom na Sjenicu su rukovodili Vladimir Knežević Volođa i Petar Stambolić, a glavni inicijator napada je bio Milovan Đilas-Đido. On je smatrao „da bi Sjenicu trebalo osloboditi, čija sela imaju dosta stoke, a u samoj Sjenici dućani su puni nama potrebne robe, pa i duvan za vojsku“. Napad su izvršili Prvi užički, Šumadijski i Beogradski bataljon. U borbama protiv muslimanske milicije koja je branila grad poginulo je, ranjeno i zarobljeno više od 100 partizana (52 poginula i 18 zarobljenih). U pismu od 28. decembra Tito je osudio napad na Sjenicu kao politički nepravilan i vojnički sasvim slabo pripremljen i izveden, konstatujući da su partizani ovim napadom zaoštrili odnose sa Bošnjacima i dali veliki broj dragocjenih i bespotrebnih žrtava.Ovo je najveći poraz partizanskog pokreta u 1941. godini poslije bitke na Kadinjači.
Početkom februara 1942, srbijanski i sandžački četnici, nedićevska straža i muslimanska milicija, uz italijansku podršku napali su na slobodnu teritoriju između Lima i Uvca. Šestog februara zauzeli su Novu Varoš i prinudili srbijanske partizanske bataljone (od kojih je 1. marta u Čajniču, formirana 2. proleterska NOU Brigada) i sandžačke partizanske snage, na desnoj obali Lima, da se po velikom snijegu i temperaturi od -25 stepeni povuku na Zlatar. Zatim su se 7/8. februara, prebacili preko Lima u Kamenu Goru, na slobodnu teritoriju između Lima i Tare, odnosno na Meteljku, Čajniče, koje je 27. januara oslobodio pljevaljski udarni bataljon „Prvi decembar’’. Na slobodnoj teritoriji između Lima i Tare reorganizovane su sandžačke snage. Formiran je 1. i 2. Zlatarski i Mileševski udarni bataljon, Bjelopoljski i Pljevaljski NOP odred, pod neposrednom komandom Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak.
U proleće 1942. godine počela je tzv. treća neprijateljska ofanziva na slobodnu teritoriju Sandžaka, Crne Gore, istočne Bosne i Hercegovine, čiji je centar bio u Foči. Sandžački partizanski odredi i bataljoni su, bez smjene i odmora, krajnje isrpljeni, vodili neprestane borbe za odbranu slobodne teritorije Sandžaka. Njihovo daljne zadržavanje na teritoriji Sandžaka je postajalo nemoguće. I krajem maja su počele da se povlače u pravcu Ljubišnje, Tare i Pive. Vrhovni komandant Josipo Broz Tito je odlučio, 31. maja 1942. da i u takvoj situaciji, od sandžačkih udarnih bataljona stvori jednu udarnu proletersku brigadu, a na okupiranoj teritoriji da ostavi manje partizanske jedinice i dio partijskog aktiva, koji će voditi partizansko ratovanje i stvoriti uslove za novi polet ustanka. Tako je formirana Treća proleterska (sandžačka) narodnooslobodilačka udarna brigada. Još 25. februara 1942. godine, kada su u Foči prvi put stigli rukovodioci Sandžaka zajedno sa rukovodstvom Srbije, Tršo je u svojstvu političkog sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, Vladimir Knežević Volođa, komandat Glavnog štaba i Milenko Kušić, tada politički komesar Glavnog štaba, predložili su Vrhovnom komandantu Josipu Brozu Titu „da se sandžački bataljoni ne uključuju u sastav Druge poleterlske brigade, već da ostanu na teritoriji Sandžaka i da se od Sandžačkih partizanskih jedinica formira proleterska brigada, koja će se nazivati „sandžačka’’. Vrhovni komandant je prihvatio njihovu želju i tri mjeseca i deset dana kasnije (5. juna 1942. godine) na sastojcima Pive i Tare, odakle počinje Drina, na Šćepan polju, donijeta je odluka o formiranju Treće proleterske (sandžačke) udarne brigade. Ova brigada kada je formirana imala je 958 boraca, pripadnika svih naroda koji su živjeli u Sandžaku. Od njih su 433 poginuli. Kroz ovu brigadu tokom trogodišnjeg ratovanja prošlo je oko 10.000 boraca. Četvrta sandžačka NOU brigada je formirana 1. decembra 1943. godine. Nakon formiranja ZAVNOS-a osnovana je po naređenju Vrhovnog štaba 4. marta 1944 godine 37. udarna sandžačka divizija, u čiji sastav su ušle Treća i Četvrta sandžačka brigada i 8. crnogorska brigada. U vrijeme formiranja ova divizija je imala oko 2.300 boraca.
Sredinom jeseni 1943, u Sandžaku su se prikupile četničke snage iz Sandžaka, Crne Gore, Srbije i istočne Bosne (ukupno 3.000 četnika), sa ciljem da tu oblast pretvore u vojnu i političku bazu za borbu protiv NOP-a. Istovremeno su se italijanska divizija „Taurinenze’’, njemačka 118. lovačka divizija i 83. puk divizije „Venecija’’ povukle iz Sandžaka, pa su čenici, sredinom septrembra, zauzeli Novu Varoš, Prijepolje i Bijelo Polje i prikupili se u neposrednoj okolini Pljevalja s namjerom da ga zauzmu, a u Priboju su se zajedno stacionirali s italijanskim okupacionim snagama iz sastava divizije „Venecija’’. U to vrijeme su prividno ublažili stav prema Bošnjacima jer su željeli da ih uvuku kao saveznika u borbi protiv NOVJ. Međutim, ogromna većina pripadnika muslimanske milicije bila je protiv svakog oblika saradnje s četnicima, iako su istovremeno veoma strahovali od evenualnih novih pogroma nad bošnjčakim življem. Njemačka 118. lovačka divizija je do 13. septembra napustila Brodarevo, Prijepolje, a 18. septembra i cijeli Sandžak, što je imalo između ostalog za posljedicu da je u Pljevima preuzela vlast muslimanska milicija.
Polovinom 1943. godine Vrhovni štab upućuje svoje jedinice iz Bosne u pravcu Crne Gore i Sandžaka. Sandžak je trebalo da bude operativna osnovica za prodor u Srbiju. Veliki podsticaj za razmah NOP-a na ovom prostoru predstavljala je kapitulacija Italije početkom septembra 1943. godine. Stvorena je stabilna slobodna teritorija od 13.000 km2 koja je obuhvatala sledeća gradska naselja: Pljevlja, Priboj, Prijepolje, Novu Varoš, Bijelo Polje, Berane, Andrijevicu, Kolašin, Žabljak, Gacko i Bileću. Tito je tada imao ideju da Berane postane centar slobodne teritorije i sjedište Predsjedništva AVNOJ-a, Vrhovnog štaba i Centralnog komiteta KPJ. U ovo vrijeme dovršena je institucionalizacija NOP-a u Sandžaku. Pored već nabrojanih institucija ponovo se osniva Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda za Sandžak, Narodnooslobodilački front Sandžaka, Ujedinjeni savez antifašističke omladine Sandžaka, Antifašistički front žena Sandžaka itd.
Tako je u drugoj polovini septembra i tokom oktobra 1943. godine, oslobođen gotovo cijeli Sandžak, sem Deževskog, Štavičkog i većeg dijela Sjeničkog sreza. Pljevlja su oslobođena 22. septembra (muslimanski odred koji je štitio grad od četnika je dobrovoljno predao Pljevlja partizanima i oko 400 ljudi je odmah stupilo u partizanske jedinice), Prijepolje 26. septembra, 29/30. septembra Bijelo Polje; tokom oktobra i novembra oslobođeni su Nova Varoš (12. oktobar) i Priboj (29. oktobar). Oslobođen je i dobar dio šireg područja ostala 4 sreska mjesta – Novi Pazar, Tutin Priboj i Sjenica. Slobodna teritorija (5 srezova od ukupno 8)) obuhvatala je 4.170 km2 , sa oko 150.000 stanovnika, od ukupno 7. 100 km2 koliko obuhvata Sandžak u užem smislu (bez Berana, Rožaja, Plava i Gusinja), na čijoj teritoriji je živjelo u to doba 253.700 stanovnika. U septembru su obnovljeni Glavni štab NOV i POJ za Sandžak, Pljevaljski i Bjelopoljski NOP odred, a u oktobru su formirani Mileševski, Pribojski i Zlatiborski NOP odredi. U Pljevljima je organizovana Komanda područja, koja je imala posadne čete, partizanske i seoske straže. U Pljevljima je 1. decembra 1943. godine formirana 4. sandžačka NOU brigada, u čijem sastavu su bila 4 batoljana sa oko 600 boraca. Također su obnovljeni Pljevaljski, Novovaroški i Bejlopojljki sreski NOO, a obrazovani su NOO i za Mileševski i Pribojski srez. U oslobođenim gradovima, selima i opštinama ponovo su izabrani, ili su prvi put organizovani gradski, opštinski i sreski (mjesni) NOO. Organizacija KPJ u Sandžaku imala je 17. novembra 1943. godine 211 članova Partije, 84 kandidata za članstvo u Partiji, 40 osnovanih partijskih organizacija (ćelija), pet sreskih komiteta i Oblasni komitet Partije, čiji je sekretar bio Voja Leković, a članovi Momir-Moša Bošković, Komnen Cerović, Dragica Milićević i Milojko Drulović. Postojali su Oblasni komitet SKOJ-a i Oblasni odbor USAOJ-a.
Da je Sandžak u žiži interesovanja i okupatorskih vlasti pokazuje i plan o ujedinjenju Srbije i Crne Gore, upravo preko Sandžaka koji je krajem 1943. godine izneo njemački ministar Nojbaher. U cilju odupiranja NOP-u Nojbaher je uspeo da ujedini sve kolaboracionističke političke pokrete, do tada međusobno suprostavljene pod krilaticom:“Nije važno da li će Crna Gora biti zelena ili bijela, nego je važno da ne bude crvena.’’ Ovaj projekat je trebalo da odobri Hitler, ali on to nije učinio.
Bilo je i ideja o stvaranju neke vrste kosovsko-sandžačke države. Nosilac te ideje bio je Džafer Deva, ondašnji ministar unutrašnjih poslova albanske vlade i povjerenik ABVER-a za Kosovo.
Njemački komandant za Sandžak pukovnik Kempler je bio zagovornik ideje o formiranju posebne administativne sandžačke oblasti od šest srezova: sjeničkog, bjelopoljskog, mileševskog, pribojskog i novovaroškog, kao i sandžačke vlade. Hasanu Zvizdiću je nuđeno mjsto predsjednika ove vlade, ali je on to odbio.
Još jednom je NDH, poslije kapitulacije Italije ispoljila pretenzije da uz podršku svojih pristalica u Sandžaku, muslimanske milicije, velikoalbanskih oružanih formacija i njemačkog okupatora, sa svojim trupama posjedne cijeli Sandžak, i da ga uključi u sastav NDH. Čak i pristalice Velike Albanije su na sjednici vlade u Tirani izrazili stav „da bi Sandžak u cjelosti trebalo predati Hrvatskoj, ili ga podijeliti između Albanije i Hrvatske’’.
Jedna od najznačajnijih odluka AVNOJ-a nakon njegovog konstituisanja u Bihaću – novembra 1942. godine, bila je i odluka da se osnuju zemaljska vijeća u pokrajinama koje su predstavljale historijski zaokružene cjeline. To je bio praktični izraz predratne koncepcije KPJ o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu. Zemaljska vijeća su konstituisana sljedećim redosljedom: u junu 1943. godine osnovano je u Hrvatskoj, u oktobru 1943. u Sloveniji, 15. i 16. novembra 1943, u Crnoj Gore , 20. i 21. novembra u Sandžaku i 25, i 26. novembra u Bosni i Hercegovini. Uslijed aktuelnih političkih razloga sa velikim zakašnjenjem su osnovana u Srbiji i Makedoniji.
Prvi trag za osnivanje ZAVNO Sandžaka imamo u periodu septembar-oktobar 1943. godine, u pismu Josipa Broza Tita koje je upućeno Ivanu Milutinoviću, delegatu Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog štaba NOV i POJ u Crnoj Gori u kojem se između ostalog kaže: „smatram da bi bilo potrebno da što prije pristupite u Crnoj Gori, Boki, Sandžaku i Metohiji – pripremanju konferencije antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja za te krajeve, i to, po mogućnosti, odozdo, demokratskim putem, tajnim biranjem po srezovima. Svaki srez bi trebalo da pošalje u Vijeće jednog vijećnika i njegovog zamjenika…’’
Već 10. novembra formiran je Inicijativni odbor koji će pripremiti skupštinu na kojoj će biti izabrano Zemaljsko Antifašističko vijeće Sandžaka. Veću polovinu Inicijativnog odbora činili su vijećnici AVNOJ-a sa ovog područja. Predsjednik i novoizabranog Sreskog narodnooslobodilačkog odbora Prijepolja, univerzitetski profesor i sociolog Sreten Vukosavljević i prijepoljski muftija i sudija Vrhovnog šerijatskog suda u Skoplju Murat ef. Šećeragić, prihvaćeni su i kao nosioci Inicijativnog odbora, odnosno kao njegovi predsjednik i podpredsjednik. Inicijativni odbor se pismeno obratio Predsjedništvu AVNOJ-a i tom prilikom objasnio razloge koji su ga motivisali da sazove skupštinu ZAVNOS-a. Između ostalog je istaknuta spremnost naroda Sandžaka da zauzme danas ravnopravno mjesto među ostalim pokrajinama naše otadžbine, da su se narodi Sandžaka opredjelili da se samostalno i autonomno organizuju u okviru zajednićke buduće domovine, i da nijedan narodi ni nijedna pokrajina i oblast neće da više budu predmet ugnjetavanja i ekploatacije. Također je u osnivanju najvišeg političkog predstavništva naroda Sandžaka vidi opredeljenje da se Sandžak u budućem uređenju zemlje bude tretiran kao posebna društveno politička zajednica, u kojoj će biti izražavan njen autonoman položaj u budućoj federaciji.
Osnivačka skupština ZAVNO Sandžaka održana je 20. i 21. novembra 1943. godine u Pljevljima u svečano ukrašenoj dvorani pljevaljske gimnazije. Prema sačuvanoj dokumentaciji bilo je prisutno 263 delegaata iz pet sandžačkih srezuova, među njima i nekoliko desetina žena – delegata. Skupština je radila dva dana. Izabrano je počasno, a potom i radno predsedništvo. Pročitani su pozdravni telegrami,a potom podnesena dva referata.: Miša Pavićevića „o politčkoj situaciji’’ i Mila Peruničića „o oganizaciji AVNOS-a’’. U ZAVNO Sandažaka izabrana su 62 vijećnika i to: po 14 iz pljevaljskog i bjelopoljskog sreza, 12 iz mileševskog sreza i po 11 iz srezova Priboj i Nova Varoš. Među izabranim vijećnicima bilo je i 5 žena. Skupština je izabrala i delegaciju od 10 vijećnika za drugo zasijedanje AVNOJ-a: Mile Peruničić, prota Jevstatije Karamatijević, Voja Leković, Sreten Vukosavljević, Dušan Ivović, Velimir Jakić, Miloje Dobrašinović, Joso Mirković, Muhamed Hadžismajlović, Nikica Knežević.. U Izvršni odbor Sandžaka (ratna vlada Sandžaka) izabrano je 10 vijećnika. Prvi predsjednik Predsjedništava ZAVNO Sandžaka bio je Sreten Vukosavljević, a za 3 potpredsjednika izabrani su: Murat-ef. Šećeragić, Dušan Ivović i Mirko Ćuković. Usvojeni su i važni dokumenti: Rezolucija o osnivanju ZAVNOS-a, Rezolucija o organizaciji ZAVNOS-a i Proglas narodu Sandžaka. ZAVNO Sandžaka je tako postao najvažnije narodno predstavničko, zakonodavano i izvršno tijelo i političko rukovodstvo NOB-a u Sandžaku.
Delegati ove skupštine nisu birani za Drugo zasjedanje AVNOJ-a za srezove koji ga sačinjavaju, već za čitavo područje Sandžaka. Zasjedanju nisu bili prisutni delegati iz Sjeničkog, Štavičkog i Deževskog sreza. Upravo na porostoru ova tri sreza je živjelo oko 43,2% ukupnog sandžačkog stanovništva, osnosno 54,2% od ukupnog broja sandžačkih Bošnjaka. Također svoje delegate nisu imale ni tadašnje opštine Rožaje, Petnica (Gornji Bihor), Berane. Plav i Gusinje, u kojima je živjelo oko 30.000 Bošnjaka. Čak ni stuktura izabranih vijećnika iz pet pomenutih srezova nije bila odraz nacionalne strukture ovih krajeva (4:1 u korist Srba i Crnogoraca). Rožaje, Berane, Plav, Gusinje (kao dio Sandžaka) i Podgorica, Tuzi, Bar i Ulcinj – kao područja sa značajnim postotkom bošnjačkog i albanskog življa bili su u sastavu Zemaljskog antifašističkog vijeća Crne Gore i Boke.
Nažalost, izabrani vijećnici koji su trebali prisustovati Drugom zasjedanju AVNOJ-a nisu došli u Jajce. Ivan Milutinović, koji je bio zadužen da sa Inicijativnim odborom ZAVNOS-a pripremi sazivanje Skupštine ZAVNO Sandžaka koje bi bilo vremenski usklađeno sa zasjedanjem ZAVNO za Crnu Goru i Boku i da posredstvom Štaba II udarnog korpusa koji je operirao na području Sandžaka, Crne Gore i Primorja obezbejdi vojničku pratnju delegatima od Kolašina i Pljevalja do Jajca pošao je sa crnogorskim vijćnicima iz Kolašina, prenoćio je 19. novembra u Pljevljima, a da pri tom uopšte nije kontaktirao s članovima Inicijativnog odbora ZAVNOS-a, niti ih obavjestio o svom odlasku; ZAVNOS nije dobio planiranu maršutu puta, niti su se dogovorili ko će sandžačke delegate pratiti. Iako je bila u pitanju čista podvala i obmana na Drugom zajedanju AVNOJ-a je dato objašnjenje da delegacija iz Sandžaka nije došla zbog veoma loših vremenskih prilka, dužine puta, neiskustva i sličnih izmišljenih razloga. Odsustvo sandžačke delegacije u Jajcu je bilo od presudne uloge i važnosti da se već tada ne zauzme principijelni stav o mjestu Sandžaka u budućoj jugoslovenskoj federaciji i da ZAVNO Sandžaka već tada preraste u zakonodavno tijelo kao i u ostalim jugoslovenskim zemljama gdje su takvi organi formirani.
Za članove Predsjedništva AVNOJ-a iz ZAVNOS-a izabrani su: Prota Jefstatije Karamatijević, Sreten Vukosavljević i Voja Leković, a u Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (ratna vlada Jugoslavije) izabran je Mile Peruničić.
ZAVNO Sandžaka je imao sljedeću organizacionu strukturu: Predsjedništvo, Izvršni odbor, 7 odsjeka – upravni, privredno-finasijski, prosvjetni, informativno-propagandni, socijalni, zdrastveni i vjerski.
Za vijeme svoga postojanja ZAVNO Sandžaka je izgradio široku mrežu narodnooslobodilačkih odbora: 8 sreskih, 73 opštinska i 403 seoska NOO, u kojima je aktivno radilo 3.157 odbornika, među kojima je bilo i žena. Najznačajniji dokument koji je doneo je: Uputstva za organizaciju narodne vlasti u Sandžaku.
Značajno je bilo i pokretanje lista „Glas Sandžaka’’, organa ZAVNO Sandžaka, koji je počeo da izlazi 15. juna 1944. godine, a koji je do marta 1945. godine izašao u 5 brojeva Nakon ukidanja „Glasa Sandžaka’’ njegovu funkciju obavljaju „Vijesti’’, koje je izdavao Sreski odbor jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta Novi Pazar, a koje su počele da izlaze početkom januara 1945. godine.
.Izvršni odbor (vlada Sandžaka) je bio stalno u pokretu. Nakon skupštine u Pljevljima, vrlo brzo je morao da se sklanja po bespuću Boina, Kolašina, Mojkovca, Bijelog Polja, Gornje Morače. Tek u ljeto 1944. godine ponovo je na teritoriji Pljevalja i Bijelog Polja. S jeseni 1944. godine je u Novoj Varoši, a nakon konačnog oslobođenja Sandžaka 13. januara 1945 godine bio je smješten u Novom Pazaru. U ratnom periodu najviše je boravio u Bijelom Polju. Sjednice su održavane po potrebi, ali i u skladu s vojno-političkim prilikama na terenu. Bilo je slučajeva da se ne sastane po mjesec i više dana, i obratno, da bude u višednevnom zasjedanju.
Aktivnošću organa narodne vlasti i posebno radnih tijela ZAVNO Sandžaka u ovom međuvremenu u partizanskim jedinicama angažovano je preko 13. 000 novih boraca, od kojih 440 žena i djevojaka. Za svo ovo vrijeme se sistematski njegovao duh o cjelovitosti i jedinstvu teritorije Sandžaka, kao osnov očekivane autonomije, bez obzira na njen stepen i oblik. Članovi Izvršnog odbora sebe nazivaju vladom.
Pretenzije crnogorskog partijskog rukovodstva prema Sandžaku ispoljile su se već nakon povratka crnogorske delegacije sa Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Naime, u pismu sekretara Pokrajinskog komiteta za Crnu Goru i Boku Blaža Jovanovića od 1. januara 1944. godine upućenom Oblasnom komitetu KPJ za Sandžak traženo je da se organizacija KPJ za Sandžak pripoji Crnoj Gori, što bi označilo početak ukidanja posebnosti Sandžaka kao i ukidanje Glavnog štaba NOV i POJ za Sandžak i rasformiranje ZAVNOS-a. Zatraženo je i stvaranje zajedničkog Izvršnog odbora Antifašističkog vijeća za Crnu Goru i Sandžak. Nešto kasnije (3. januara 1944. godine) Izvršni odbor ZAVNO Crne Gore, kao njen najveći državni organ pokrenuo je inicijativu u svom proglasu o pripajanju Sandžaka Crnoj Gori u jednu federalnu jedinicu’’ koja bi se zvala „Crna Gora i Sandžak’’. Samo 44 dana nakon formiranja ZAVNOS-a već je krenuo pohod crnogorskih komunista za njegovu likvidaciju.
Izvršni odbor ZAVNOS-a i Oblasni komitet za Sandžak, veoma su brzo reagovali, itičući da takve inicijative izazivaju „negodovanje kod Srba’’, „dok se kod Muslimana uselio strah’’, i da je ovo svojevrsno prejudiciranje budućeg statusa Sandžaka. Oblasni komitet KPJ za Sandžak je o svom stavu obavjestio pismom 5. februara 1944. godine Centralni komitet KPJ. Također su odlučno ustvrdili da zajednički Glavni štab za Crnu Goru, Boku i Sandžak ne treba formirati već da mora ostati samostalan Glavni štab NOV i POJ za Sandžak. Zanimljivo je da je takav stav zauzet iako su članovi Oblasnog komiteta, svi, osim jednog, bili srpske i crnogorske nacionalnosti.
Vrlo je brzo reagovao Centralni komitet KPJ, koji je crnogorskom rukovodstvu u pismu od 31. marta 1944. godine saopštio da su počinili „ozbiljnu grešku’’ činom proglašenja pripajanja Sandžaka Crnoj Gori i da takav stav u odlukama AVNOJ-a nema nikakvo uporište. „A što se tiče Sandžaka, on će imati onakav položaj kakav se izjasne njegovi slobodno izabrani predstavnici. U pogledu za Sandžak važi isto što je drug Tito pisao o Vojvodini u prvom broju „Nove Jugoslavije’’ Nakon ovog poteza Centralnog komiteta KPJ crnogorsko partijsko rukovodstvo više nije pokretalo slične inicijateive. A Tito je za Vojvodinu rekao u prvom broju „Nove Jugoslavije’’ da će ona „dobiti najširu autonomiju, ali pitanje autonomije i pitanje kojoj će federalnoj jedinici dotična pokrajina biti pripjena – zavisi od samog naroda, odnosno od njegovih predstavnika, kada se poslije rata bude rješavalo o definitivnom državnom uređenju.’’
Nakon formiranja ZAVNOS-a Sandžak je dobio i svoju 37. sandžačku diviziju. Ona je sa svojim brigadama vodila borbe protiv njemačkog okupatora i kvislinga, a za tim se uključila u oslobodilački marš prema Istočnoj Bosni, u oslobađanju Sarajeva i zatim nastavila bobe protiv ostataka četničkih formacija Draže Mihailovića. U tim danima 37 sdandžačka divizija brojila je 13.155 boraca. U njoj je bilo boraca iz svih ondašnjih osam sandžačkih srezova.
Postojanje i rad ZAVNO-a pozitivno su ocjenjivani od strane Predsjedništva AVNOJ-a i Nacionalnog komiteta Demokratske Federativne Jugoslavije tokom čitave 1944. godine. To je također jasno izloženo u Deklaraciji „O osnovnim pravima nacije i građana Demokratke Federativne Jugoslavije’’ koju je početkom 1944. godine izradio Moša Pijade, a u kojoj je bez ikakve rezerve sadržano da će Sandžak biti jedan od elemenata buduće Federacije. U pismu Edvarda Kardelja i Moše Pijade od 10. aprila 1944. godine Sandžak i Vojvodina se također spominju kao one oblasti koje će slobodno i samostalno utvrđivati svoj položaj u Federaciji, kako je to objašnjeno u „Novoj Jugoslaviji.’’
Vladimir Dedijer u svom Dnevniku tvrdi da je na ostrvu Visu u ljeto 1944. godine, na sastanku najvišeg rukovodstva NOP-a u zemlji, donijeta odluka da se ZAVNO Sandžaka rasformira i da je ova rasprava o konačnoj sudbini Sandžaka tada pokrenuta povodom zahtjeva da takav status dobije i Dalmacija. Na istoj sjednici po Dedijeru se raspravljalo i o potencijalnom statusu Vojvodine i Kosova i Metohije. Nažalost drugih podataka o ovoj navodnoj sjednici u drugim historijskim izvorima nema.
Do definitivnog rješenja sandžačkog pitanja doći će tek krajem 1944. i početkom 1945. godine. Osjetivši da je pitanje budućeg statusa Sandžaka zapostavljeno u najvištim političkiom rukovodstvu NOP-a Oblasni komitet KPJ za Sandžak je 6. februara 1945. godine poslao pismo Centralnom komitetu KPJ u kojem je ukazano da pripreme za Drugo zajedanje ZAVNOS-a teku, ali da one ne mogu dobiti „puni sadržaj jer još uvek o Sandžaku ne možemo doneti konačnu odluku. O položaju Sandžaka se kod nas i ne diskutuje, ali ima tu i tamo ljudi koji pitaju – kako će se ta stvar rešiti. Drug Vojo (Vojo Leković, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak) kada je bio tamo i razgovarao je i sa vama, ali prema raspoloženju koje se sada jasno ispoljava kod Muslimana, oni bi bili veoma pogođeni, ako bi Sandžak bio pocepan a oni podvojeni. O tome se zaista mora voditi računa, pogotovu ako se ima u vidu – njihov sadašnji stav i dobro držanje. Čak ni Srbi ne bi rado primili cepanje Sandžaka..’’
Konačna arbitraža o budućem statusu Sandžaka izvršena je na petoj sjednici Predsjedništva AVNOJ-a koja je održana 24. februara 1945. godine. Tada je istaknuto da je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije detaljno proučio sandžačko pitanje, ponajprije sa aspekta cjelovitosti Sandžaka i rukovodeći se prvenstveno političkim, ekonomskim i etničkim razlozima predložio da „položaj Sandžaka u interesu toga kraja, treba riješiti na taj način što bi se srezovi koji gravitiraju Srbiji pripojili federalnoj Srbiji (deževski, sjenički, pribojski, prijepoljski, štavički i novovaroški), a srezovi koji gravitiraju u Crnoj Gori – pripojiti ih toj federalnoj jedinici (bjelopoljski i pljevaljski).
U zakonodavnim odborima AVNOJ-a imalo je i drugojačijih mišljenja. Predstavnik Crne Gore, Marko Vujačić je predlagao da se Sandžak pripoji Crnoj Gori – „ako već Sandžak ne treba više da bude posebna administrativno-politička i privredna oblast s izvjesnom svojom autonomijom’’, i da „nije ni politički opravdano cijepati danas Sandžak, jer to neće, čini mi se, ni tamošnji narod prihvatiti.’’ Vujačić je tražio ne samo da se Sandžak u cjelini pripoji Crnoj Gori već i oba Dukađina, tj. Kosovao i Metohija, naročito Metohija, koja je po njegovom mišljenju i historijski crnogorska. Na taj način bi Crna Gora kao najmanja federalna jedinica ne samo prostorno, već i ekonomski ojačala.
I predsjednik ZAVNO Sandžaka prof. Sreten Vukosavljević zastupao je sličan stav: „I ja sam za to da Sandžak, kao samostalna jedinica ne treba više da postoji. I to je ovdje neosporno. Svi smo s time saglasni. Sandžak kao posebna jedinica sa svojim Antifašističkim vijećem narodnog oslobođenja Sandžaka, bila je u svoje vreme, sa puno opravdanih razloga, uspostavljena. I to rješenje bilo je pravilno u onim uslovima. Bilo je i uspjeha, rad je bio pozitivan. Zadaci su izvršavani i izvršeni.. Sad su razlozi za likvidaciju posebne jedinice jači, ali ne vidim zbog čega se treba tako žuriti. Ne vidim razloge da se ovo ne baš tako nevažno pitanje s hitnjom na prečac lomi. Pametnije je, mislim, prvo za to sondirati teren, konsultovati ljude, pripitati narod, pridobiti ga za ono rješenje koje mislimo da najbolje odgovara narodnim interesima.
To je jedno pitanje. Drugo je: Da li Sandžak treba deliti ili ga treba pripojiti jednoj od susjednih federalnih jedinica – Srbiji ili Crnoj Gori. Ja sam mišljenja da se Sandžak ne treba cepati, jer je to ipak celina. To je oblast, to je pojam sa svojim specifičnim i političkim i privrednim obeležjima. To je istorijski tačno. Tako je i narodno shvatanje. Zato sam je za rješenje da se – ili ceo Sandžak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori, vodeći računa o onome što sam već rekao.’’
U nastavku rasprave učestvovali su još Moša Pijade, Sreten Žujović, Rodoljub Čolaković, Edvard Kardelj, dr Rade Pribićević i Andrija Hebrang. Moša Pijade je u svojstvu izvjestioca Predsjedništva AVNOJ-a isticao da su protiv opstanka cjelovitosti Sandžaka „politički i ekonomski razlozi’’. Jer „Sandžak kao pokrajina ne može dalje ostati kao do sada, jer za to nema više nikakvih ni političkih, ni ekonomskih, ni etničkih razloga.’’ Edvard Kardelj, tada potpredsjenik NKOJ-a je podržao ovakvu njegovu ocjenu, kao i dobar dio prisutnih.
„Međutim, to sve nije pomoglo pošto je predlog NKOJ-a bio ishićen kao čisto političko rešenje, koje je Predsedništvo AVNOJ-a usvojilo većinom glasova. I posle toga deo političih rukovodilaca Sandžaka smatrao je da je učinjena greška, pa su apstinirali od sprovođenja takve odluke. Prof. Sreten Vukosavljević, predsednik i Mirko Ćuković, treći potpredsednik ZAVNO Sandžaka, odbili su da prisustvuju poslednjem zasedanju ZAVNO Sandžaka održanom 29. marta 1945. u Novom Pazaru. Oni nisu ni potpisali ovaj dokument.“
Imalo je i indicija od ranije da će Sandžak biti u cjelini dio federalne Srbije. U vrijeme osnivanja partizanskih divizija krajem 1942. godine, Vrhovni štab je tražio od Štaba Treće sandžačke brigade da se izjasni u čiji sastav želi da uđe – u Prvu srpsku ili Drugu crnogorsku partizansku diviziju. U odgovoru rukovodstva Treće sandžačke brigade (Vladimira Kneževića Volođe i Rifata Burdžovića Trše) stajalo je: „Sa vojničke strane, nama je svejedno da li ćemo pripasti srpskoj ili crnogorskoj diviziji. Međutim, mislimo da je ovo donekle i političko pitanje Sandžaka. Političko utoliko što treba ocijeniti da li se Sandžak više orijentirao prema Srbiji ili prema Crnoj Gori. Nama izgleda da je Sandžak više naslonjen na Srbiju nego na Crnu Goru, pa utoliko bi ova veza imala trajniji karakter, nama se čini da bi bilo prirodnije da Sandžačka brigada uđe u sastav srbijanskih.’’
Zanimljiv je i jedan nedovoljno identifikovani dokument sa stanovišta njegove autentičnosti i funkcionalnosti u kojem su putem grafičke skice prikazane buduće federalne jedinice u Jugoslaviji. U sastavu Srbije prikazan je Sandžak. Također u jednoj od verzija Nacrta Zakona o imenu države i državnom grbu Demokratske Federativne Jugoslavije, na spisku šest federalnih republika pominje se kao prva „Srbija, Vojvodina i Sandžak’’.
Na kraju debate je formirana posebna komisija u sastavu: Moša Pijade, Mile Peruničić i Rade Pribićević. Oni su dobili zadatak da obiđu Sandžak, da čuju mišljenja građana i da na licu mjesta provjere koliko je pokrenuta inicijativa prihvatljiva, i da nakon toga podnesu izvještaj. Međutim, ova komisija nije izvršila svoj zadatak, nema nijednog njenog izvještaja, niti je poznato da je dolazila u Sandžak.
Odluka je očigledno donijeta na nekom zatvorenom sastanku, koji javnosti nije poznat. Zna se samo da je tom sastanku prisustvovao sekretar pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku Blažo Jovanović, jer je on po povratku na Cetinje izjavio: „da se prema Sandžaku prihvataju granice iz 1913. godine. Kosmet za sada ostaje kao cjelina.’’ Odluka je očigledno donijeta mimo volje ZAVNOS-a i mimo volje naroda Sandžaka, iako je i Centralni komitet 14 mjeseci ranije tvrdio da će Sandžak: „imati onakav položaj za kakav se izjasne njegovi – slobodno izabrani predstavnici.’’ Napušten je princip da će Sandžak biti jedan od elemenata buduće Federacije i da će zauzeti „ravnopravno mjesto među ostalim pokrajinama’’, da je formiranje ZAVNOS-a proizilazilo iz „pravilnog stava rukovodstva narodnooslobodilačke borbe prema uređenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, te da će položaj Sandžaka biti istovjetan položaju Vojvodine. Prihvaćeno je mišljenje da Sandžak treba žrtvovati zbog interesa dvije susjedne federalne jedinice – Srbije i Crne Gore jer bi poseban status Sandžaka značio „izlišno i neracionalno drobljenje srpske nacionalne cjeline, kao i Jugoslavije uopšte.’’ Osim toga isticano je da „Sandžak nema nacionalnu podlogu za dobijanje takvog statusa’’, iz čega proizilazi da Bošnjaci nisu narod već vjerska zajednica. Zaboravljeno je da se narod, koji se na određenom prostoru formirao tokom 600 godina, ne može likvidirati administrativnim odlukama koje proizilaze iz demokratskog centralizma i partijske pripadnosti onih koji odluku donose.
Zanimljivo je na ovu temu razmišljanje jednog od čelnika KPJ Milovana Đilasa: „Srpske i hrvatske nacionalne, a pogotovu nacionalističke ideologije, nisu mogle, niti su htjele da shvate i prihvate posebnost Muslimana. Nisu to shvatili ni komunisti. Smatrali su da su Muslimani nacionalno neopredjeljeni, pa da će se, s razvitkom, opredjeljivati kao Hrvati ili Srbi. No već prvi poslijeratni popisi pokazali su da u takvom shvatanju nešto nije u redu (…) a budući da su se Muslimani uporno, i sve upornije ispoljavali kao posebnost, i da je jačala njihova uloga u državi i kulturi – komunisti su najzad to shvatili.’’
Ovaj preokret u stavu najvišeg komunističkog rukovodstva odudara u odnosu na raniju politiku. Još prije rata KPJ je stala na stanovištu da su Muslimani jedan od 7 južnoslovenskih naroda. Ova politika je došla do izražaja i u ljeto 1939. godine obrazovanjem Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, što je još preciznije formulirano na Petoj zemaljskoj konferenciji u Zagrebu oktobra 1940. godine. Tokom NOB-a narodnoslobodilački pokret se obraćao Muslimanima kao narodu i njihovo nacionalno ime pisao velikim slovom. U prve tri godine rata je NOP imao stav o federativnom uređenju zemlje i ravnopravnom tretmanu svih njenih naroda i narodnosti. Iz ovog stava je proizašlo i izdvajanje i osamostaljene Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak pod rukovodstvom Rifata Burdžovića Trša i fromiranje Glavnog štaba NOPO za Sandžak, ravnopravnog ostalim glavnim štabovima, a onda i fromiranje ZAVNO Sandžka, sa svim pozitivnim posljedicama na kojima, kao konstantama multietničkog, multikulturalnog i multireligijskog društava, insistira ovo tijelo. Ono je uspjelo prije svega da se zaustavi pripremljeno uništenje i pokolj Bošnjaka. Tito je 1942. godine istakao da bi narodnoosobodlička borba bila čak i prevara kad ona ne bi „imala i nacionalni smisao za svaki narod posebice’’. Međutim, odnos snaga u antifašističkoj koliciji početkom poslednje godine rata prislio ga je na kompromis upravo na ovoj ključnoj tački. U junu 1944. godine, na sastanku sa Čerčilom u Napulju, bio je prinuđen na izvjesno priznanje legitimiteta izbjegličke vlade, što je indirektno otvorilo vrata infiltraciji velikosrpskog interesa u narodnooslobodilački pokret. Odmah poslije toga na Vis je došao novopostavljeni predsjednik izbjegličke vlade dr Ivan Šubašić i razgovori su rezultirali Viškim sporazumom od 16. juna 1944. godine. Obje strane su u javnosti predstvljale ovaj sporazum kao svoju političku pobjedu. Šest mjeseci je bio zastoj na frontu na Drini i Dunavu pri čemu se očekivala značajna pomoć antifašističke kolicije u proboju frontovske linije. Uslijedili su ustupci velkosrpki orijetiranoj izbjegličkoj vladi među kojima je bila jedna od najvrednih žrtava bila ukidanje ZAVNO Sandžaka i njegova podjela između Srbije i Crne Gore.
Prvobitno je bilo predviđeno da se Drugo zasjedanje ZAVNO Sandžaka održi do 15. marta, u skladu sa pismom predsjedništva AVNOJ-a od 21. februara 1945. godine. Prema ovom dokumentu određen je „status Sandžaka u federativnoj Jugoslaviji, na sljedeći način: uzimajući za osnovu granicu između Srbije i Crne Gore kako je ona bila utvrđena posle balkanskog rata u 1912. godini, AVNO Sandžaka – doneće odluku da se povrati stanje od 1912, te da se delovi Sandžaka vrate Srbiji odnosno Crnoj Gori (….) Razume se po sebi da svi građani Sandžaka zadržavaju puno pravo da sami određuju svoju nacionalnu pripadnost – srpsku ili crnogorsku bez obzira da li njihova teritorija prelazi srpsku ili crnogorsku jedinicu.’’ Drugim riječima sandžačkim Bošnjacima je oduzeto pravo da se u skladu sa svojim stvarnim nacionalnim osjećanjima formiraju, razvijaju i izjašnjavaju.
Već 26-27. marta 1945. godine u Novom Pazaru je održana Oblasna konferencija KPJ za Sandžak na kojoj su podržana opredjeljenja AVNOJ-a o budućnosti Sandžaka i donesena je odluka o predstanku rada ovog partijskog organa i osnivanju Okružnog Komiteta KPJ za Novopazarski okrug, koji je obuhvatao teritoriju 6 današnjih sandžačkih opština u okviru Republike Srbije.
Drugo i ujedno poslednje zasjedanje ZAVNO Sandžaka održano je 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru, u sali Omladinskog doma. U odsustvu predsjednika Sretena Vukosavljevića, Skupštinom je predsjedavao prvi potpredsjednik Murat ef. Šećeragić. Zasjedanju je prisustvovalo 83 vijećnika ZAVNOS-a. Vijećnici bošnjačke nacionalnosti iako su bili u manjini, što ih ne opravdava, nisu izrazili ni najmanje suprostavljanje namjeri da se ZAVNOS likvidira kao i cjelovitost i teritorijalno jedinstvo Sandžaka. Protivljenje takvim naknama izrazili su predsjednik ZAVNO Sandžaka prof. Sreten Vukosavljević, kao i jedan od potpresjednika ZAVNOS-a, poznati sandžački publicista i provoborac Mirko Ćuković. Oni su odbili da prisustvuju ovom zasjedanju saznavši koja je njegova svrha i kao i da potpišu odluke o raspuštanju ZAVNOS-a. Zanimljivo je da su se na ovom zasjedanju čule i izjave pojedinih vijećnika da se radi o privremenoj odluci, a ne odluci trajnog karaktera. Veoma ironično je zvučao jedan od zaključaka ZAVNO Sandžaka „Da na Osnivačkoj skupštini ovog Vijeća koja je održana 20. i 21. novembra 1943. godine u Pljevljima, niti docnije, nije postavljen zahtjev za poseban položaj Sandžaka u budućoj državi’’, odnosno „da Sandžak bude federalna jedinica, niti autonomna oblast..’’ Još 17. oktobra 1941. godine u Proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak govori se o „autonomnom Sandžaku’’. Raspuštene su i druge oblasne institucije kao što su. Narodnooslobodilački front Sandžaka, Antifašistički front žena Sandžaka, Omladina Sandžaka, Crveni krst Sandžaka, itd. Odluka o rasformiranju ZAVNOS-a je potvrđena na Trećem zasjedanju AVNOJ-a, uz tragikomičnu konstataciju da je tako postupljeno po molbi Skupštine ZAVNOS-a.
Kao što možemo vidjeti iz direktiva Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, u njegovim planovima za oslobođenje Srbije, što je u ovo doba bio najvažniji strategijsko-politički cij NOP-a, od kojeg je zavisilo rješavanje pitanja budućeg uređanja Jugoslavije, Sandžak je trebao poslužiti kao polazna baza za ovaj prodor Ali i u planovima Nijemaca Sandžak je imao vrlo važnu ulogu zbog čega je izvedena jaka ofanziva u svrsi njegove reokupacije. Ofanziva je počela u ranim jutarnjim časovima 4. decembra udarom na položaje 2. proletereske divizije i 1. šumadijske brigade pravcem Sjenica-Prijepolje-Pljevlja. Tako je započela čuvena prijepoljska bitka. u kojoj je poginulo na stotine boraca 2. proleterske divizije i 1. šumadijske brigade. Istog dana, tj. 4. decembra kada je zauzeto Prijepolje u rukama okupatora i njegovih domaćih saradnika palo je i Brodarevo i Priboj, narednog dana Pljevlja, a 7. decembra Bijelo Polje, ali su ga već 10. decembra ponovo oslobodili dijelovi 4. proleterske brigade i Bjelopoljski partizanski odred. Poslije pada Pljevalja 2. proleterska divizija se hitno povukla na lijevu stranu Ćehotine, gdje je organizovala odbranu i izmakla novom udaru nadmoćnih njemačkih snaga. Time je završen prijepoljska bitka. Nakon ove njemačke ofanzive slobodna teritorija u Sandžaku se veoma smanjila. Izgubljena je cijela oblast između Uvca i Lima, Pljevlja i njegova neposredna okolina. Tako se slobodna teritorija u Sandžaku svela u prvoj polovini 1944. godine samo na područje između Tare i Lima, ali je ona bila čvrsto povezana sa slobodnom teriotorijom u Crnoj Gori, što je bilo veoma značajno za dalji razvoj NOB-a u Sandžaku. U jedinom slobonom sandžačkom gradu – Bijelom Polju nalazili se Oblasni komitet KPJ i SKOJ-a, Izvršni odbor ZAVNOS-a, Komanda vojnog područja i sreske ustanove bjelopoljskog sreza. Glavni štab Sandžaka bio je u Borovi kod Pljevalja. Početkom februara Sandžak je imao jednu proletersku i jednu udarnu brigadu, sa 1.600 boraca, dva partizanska odreda i Glavni štab sa 400 boraca, jednu komandu područja i tri komande mjesta s 200 boraca, i oko 500 boraca u 1. i 2. proleterskoj , 3. crnogorskoj i 5. krajiškoj diviziji.
Po naređenju Vrhovnog Štaba, formirana je 4. marta 1944. godine 37. udarna sandžačka divizija, u čiji sastav su ušle 3. proleterska sandžačka, 4. sandžačka i 8. crnogorska brigada. U vrijeme formiranja imala je oko 2.300 boraca. Ova divizija je u prvo vrijeme djelovala na području Sandžaka i sjeveroistoku Crne Gore.
Da bi likvidirali potupno slobodnu teritoriju u Sandžaku i onemogućili da ovaj prostor bude strategijska osnova za prodor u Srbiju njemačke snage pomognute četnicima i muslimanskom milicijom preduzele su ofanzivu 11. aprila iz Pljevalja, Prijepolja i Rožaja i ovladale poslednjim dijelovima slobodne teritorije, i natejrale 37. sandžačku diviziuju da se povuče na lijevu obalu Tare. Drugi korpus je međutim, u protivudaru 23/24. aprila, sa 37. divizijom, 5. crnogorskim brigadom i dva bataljona 7. crnogorske brigade 3. divizije, naneo teške gubitke neprijatelju i do 5. maja, povratio slobodnu teritoriju Sandžaka
Tokom ljeta i jeseni došlo je do snažnog poleta NOB-a u svim dijelovima Sandžaka, koji je dobijao sve veći značaj u straegijskim planovima Vrhovnog štaba. Tako je 37. sandžačkoj diviziji pošlo za rukom da privremeno osolobode Novu Varoš 4-6. jula, Priboj 31. jula i Rudo 31. avgusta.
Najzančajniji događaj iz ovog perioda je formiranje 5. sandžačke brigade 21. avgusta 1944. godine u selu Žirči kod Priboja. Na dan formiranja imala je 500 boraca iz Bjelopoljskog, Pljevaljskog i Mileševskog sreza i dobila je naziv udarna.
Kad su ponovo oslobođeni Nova Varoš 6. septembra, Priboj 25. septembra, Prijepolje 29. septembra i Pljevlja 1. oktobra i Sjenica 15. oktobra u Sandžaku je povećana slobodna teriotorija između Lima i Tare i konsolidovana i znatno proširena između Lima i Uvca. Obuhvatala je 6. od 8 sandžačkih srezova, ili 5.000 km2 i 182.000 stanovnika. Centar oslobođene teriotorije bila je Nova Varoš, u kojoj su se nalazili svi najvažniji vojni organi i organi narodne vlasti Sandžaka
Te jeseni je formiran Sreski komitet Partije za Sjenički srez i obrazovan Sjenički paartizanski odred, a u Štavičkom srezu Tutinski partizanski odred. U prvoj polovini decembra 1944. godine sandžaka partijska organizacija je imala 800 članova, od kojih je 6.000 u 37. sandžačkoj diviziji. U decembru 1944. i januaru 1945. godine, 37. divizija je popunjena sa 6.500 novih boraca iz Sandžaka i Srbije, pa je od 15. decembra 1944. do 10. februara 1945 imala 11.200 boraca, podoficira i oficira od koji su 1.206 bili članovi KPJ, 338 kandidati za članove KPJ i 2.500 skojevaca.
Završne borbe za oslobođenje Sandžaka trajale su od novembra 1944. do 12. januara 1945. godine. U njima su 37, sandžačka, 22. srpska i 3. crnogorska divizija vodile teške borbe protiv njemačkog 21. i 91. armijskog korpusa, koji su se preko Sandžaka povlačili iz Grčke i Albanije, Srbije i Crne Gore u Bosnu. Zajedno sa Nijemcima preko Sandžaka su odstupali i ostaci srbijanskih i crnogorskih četnika. Najpre je prethodnica nejmačkog 91. korpusa zauzela Pljevlja 8. oktobra, Priboj 9. oktobra, Sjenicu 25. oktobra, Prijepolje 29. oktobra. Dok su 4. i 5. sandžačka brigada vodile teške borbe na pravcima Sjenica-Prijepolje-Pljevlja i u dolini Lima, dotle je 3. proleterska brigada spriječila Nijemce i crnogorske četnike da preko Pljevalja prodru u Bosnu i prislilila ih da se povlače dolinom Lima, nanijevši im velike gubitke na Savinom laktu, kod Prijepolja. Nijemci su 25/26. novembra pretrpjeli velike gubitke u ljudstvu i materijalu, a četnici u Pljevljima 18/19. novembra. U nastavku borbi 22. srpska divizija je oslobodila Novi Pazar 28 novembra i Sjenicu 14. decembra, 3. crnogorska divizija osobodila je Tutin 23. novembra i Bijelo Polje 4. januara 1945, a 37. divizija Pljevlja 18/19. novembra, Prijepolje 9/10. januara 1945. godine i Priboj 12. januara 1945. godine. Tako je završeno oslobođenje Sandžaka.
U to vrijeme u jedinicama 37. sandžačke divizije, 1. i 2. proletereske, 2.i 5. udarne divizije i drugim jedinicama NOVJ nalazilo se oko 15.000 boraca iz Sandžaka, od kojiih su 440 žene. Partijska organizacija je dva mjeseca prije toga (6. febčruara) imala 1.456 članova Partije, 302 kandidta i 1.465 članova SKOJ-a.
Sandžak j dao značjan doprinos pobjedi NOB-a i revolucije ipodnio velike ljudske i materijlne žrtve. U jedinicama NOV i POJ poginulo je preko 5.000 boraca, a okupatori i kvislinzi pogubili su ili poubijali 8.150 ljudi, žena i djece. U borbama je najviše izginulo omladina od 16 do 21. godine života, pošto je ona u Sandžaku, kao osnovna, najvitalnija i najprogresivnija društvena snaga, sačinjavala 75% boračkog i starješinskog kadra NOV i POJ.
Izgorjelo je 22.246 stambenih i drugih zgrada, bombardovanjem sela i gradova razrušeno je ili oštećeno 2.939 kuća i drugih zgrada, a uništeno je ili oštećeno 150 osnovnih i srednjih škola, od 176, koliko ih je ukupno bilo.Od bombardovanja su najviše stradali Bijelo Polje i Sjenica,a bombardovani su više puta Pljevlja, Prijepolje, Nova Varoš i Novi Pazar.
Sandžak je dao 27 narodnih heroja, od kojih je poginulo 19: Rifat Burdžović Tršo, Vladimir Knežević Volođa, Ljubiša Miodrgović, Vladimir Perić Valter, Tomaš Žižić, Miomir Pucarević, Gojko Drulović, Jezdimir Lović, Milovan Jelić, Slobodan Nikačević, Bogoljub Čukić, Živko Ljujić, Rodoljub Stevović, Dušan Tomašević Ćirko, Ljubomir Bakoč, Živko Džuver, Milosav Stiković, Radomir Raković i Radoje Kontić.
Završna godina narodnooslobodilačkog rata u Sandžaku je imala dvije, međusobno različite, karakteristike.
– prva se ogledala u opadanju uticaja bošnjačkih kadrova na sve što se događalo u Sandžaku
– druga karakteristika je bila u izrazitom porastu broja Bošnjaka u narodnooslobosdilačkoj borbi. U toj godini je njihovo učešće imalo obilježje masovnosti.
Bilo bi normalno za očekivati da masovno učešće sandžačkih Bošnjaka u partizanskim jedinicima bude propraćeno i većim uticajem u strukturama vlasti i društveno-političkim zbivanjima. Nažalost, kretanja su bila obrnuta. Sandžaklije su u završnim godinama rata imale kvantitet, ali ne i kadrovski kvalitet, odnosno puno učesnika NOB-a, a zabrinjavajuće malo pojedinaca sa oganizatorsakim i liderskim darom, ambicijama i pozicijama.
Najkvalitetniji bošnjački komunistički kadrovi koji su se formirali i sazrijevali u antifašističkim pokretima studentske i srednjoškolske omladine i klasno opredeljenih radnika, a koji se od 1941. godine javljaju kao kreatori, organizatori i rukovodioci te borbe, tokom narodnooslobodilačkog rata izginuli su. To je naročito bilo karakteristično za Bijelo Polje, Novu Varoš, Podgoricu, Plav, Gusinje i Novi Pazar. To će biti od presudnog i odlučujućeg značaja u odnosu na konačnu sudbinu i status Sandžaka.
Jednom administrativnom odlukom zabijen je duboko nož u leđa vjekovnoj historijskoj tradiciji i posebnosti Sandžaka. Još 1516. godine bosanski sandžak-beg je imenovao u Novom Pazaru posebnog namjesnika koji je dobio ovlašćenja da u ime bosanskog sandžak-bega autonomno donosi odluke. Posebnost Sandžaka je naglašena u odlukama Berlinskog kongresa, Berlinskog ugovora iz 1878 i Carigradske (Novopazarske) konvencije iz 1879. godine. Sandžački odred posebno se pominje i prilikom odbrane Bosne i Hercegovine od austrougarske okupacije 1878. gdone, a 1908. godine u Sandžaku su se kao dobrovoljci javili oko 30.000 Sandžaklija izražavajući svoju spremnost da stupe u oružane odrede Bosne i Hercegovine. Autonomistički stavovi jasno su naglašeni i u odlukama Sjeničke konferencije iz 1917. godine. Sandžački komitski pokret od 1918-1925. godine je jasan i nedvosmislen izraz težnje da se tretman Sandžaka i sandžačkih Bošnjaka postavi na drugojačijim temeljima nego što su vlastodržci iz tog perioda pokušavali. Zahtjevi za autonomijom Sandžaka otvoreno su izražavani i putem „Gajreta’’, naročito tokom 1939. i 1940. godine, kada je istovremeno traženo i pripajanje Sandžaka Bosni i Hercegovni. Te ideje su izražene i u aktivnostima studenata iz Sandžaka pred Drugi svjetski rat koji su studirali na Beogradskom univerzitetu, odnosno njihovo odbijanje da se udružuju u zavičajno udruženje studenata iz Crne Gore i Srbije i njihovo opredeljenje da formiraju posebno zavičajno udruženje sudenata iz Sandžaka, koje je dobilo naziv „Zlatar’’ i u aktivnostima ovog udruženja i nakon odluke policijskih vlasti da zabrane njegovo legalno djelovanje. Februara 1937. godine 72 studenta iz Sandžaka, pripadnika svih naroda ove pokrajine, potpisali su zahtjev za formiranje ovog zavičajnog udruženja.
Studenti Sandžaka obraćaju se aprila-maja 1939. godine narodima Sandžaka i pri tom posebno spominju Muslimane, tretirajući ih kao poseban nacionalni subjekat u Sandžaku. Istupanja Rifata Buržovića Trša na predratnim marksističkim kružocima jasno su ukazivala na njegovo viđenje Bošnjaka kao posebnog i osobenog nacionalnog identiteta i autonomnog subjektiviteta Sandžaka. Za slobodu i ljepšu budućnost Sandžaka svoje živote su dali četiri sekretara Oblasnog komitata KPJ za Sandžak.
Oko 15.000 Bošnjaka iz Sandžaka i Crne Gore je uzelo učešća u naarodnooslobodilačkoj borbi u devet partizanskih brigada (III, IV i V proleterskoj sandžačkoj brigadi, i VII omladinskoj i IX crnogorskoj, I kosmetskoj, I bokokotorskoj i Brigadi narodne odbrane, te u partizanskim odredima, muslimanskim omladinskim partizanskim bataljonima i četama), što je ovu borbu učinilo dostojanstenom, a učešće Bošnjaka u njoj neospornom historijskom činjenicom.
ESAD RAHIĆ