VAKUF ILI ZADUŽBINA, NJEGOVA ULOGA U PROŠLOSTI I STANJE U SADAŠNJOSTI
Šta su vakufi kako su postali, kakva je njihova uloga u prošlosti, te njihovo stanje u sadašnjosti jeste tema koja ukazuje na razvijeni socijalni život ljudi u tradiciji muslimana. Institucija vakufa ili islamskih zadužbina, je veoma stara. Rađa se sa pojaqvom islama, njeni korijeni se nalaze u Kur'anu i šerijatu, a priroda ove institucije može se najpotpunije objasniti kao „zaveštanje dijela ili cele imovine za sva vremena u pobožne svrhe“.
Kur'an ni na jednom mjestu direktno ne govori o vakufu, međutim, na indirektan način spominje podjelu imetka u dobrotvorne svrhe, gdje kaže: „Len tenalul birre hatta tunfikun“ („Nećete postići dobro sve dok ne udijelite“). Na taj način Knjiga je dala legitimitet hadisima koji govore o uvakufljenju:
„Kada čovjek umre, prestaje njegovo djelovanje, izuzev u tri
slučaja: ako ostavi neki nauk (naučno djelo) kojim će se ljudi
koristiti, ako ima čestito dijete, koje će se za njega moliti,
ili ako ostavi trajno dobro dijelo.“
Brojni pisani dokumenti potvrđuju da su darivaoci vakufa, kao i u drugim kulturama, bili bolje stojeći pojedinci na koje je uticao snažan religiozni osjećaj solidarnosti. Poznato je da islam traži od svojih sledbenika trošenje imetka kako uopšte, tako i u društvene svrhe, a za to im je Bog obećao veliku nagradu. Tako pojedini članovi ove zajednice, ugledajući se na dobar primjer, nastavljaju tradiciju Osmanlija, darivajući svoju imovinu za potrebe zajednice. Daruje se u vidu pokretne i nepokretne imovine. Brojni osmanlijski državnici, veziri, paše, defterdari drugi službenici, od svojih prihoda, koji su bili najčešće iz ratnog plijena, podižu po Balkanu razne zadužbine, a u vakuf ostavljaju, za izdržavanje ili fond, imetak u novcu, zemlji, dućanima i drugim privrednim objektima. Obični građanski staleži, trgovci i sitni obrtnici ne zaostaju za tim visokim i imućnim državnicima, a takođe ni bogatije žene iz mahale. U Novom Pazaru su, na primjer, takvi plemeniti ljudi ostavili lijepa imanja za izdržavanje siromašnih ili po nekoliko dućana (prodavnica). Zabeležno je da su tako tri sestre, devojke, ostavile vakuf u Novom Pazaru, sagradivši jednu džamiju (Altun alem džamiju), česmu (Halimaču) i hadžet (naselje u Novom Pazaru).
Vakuf je važan socijalni institut i veoma je star. Kako se vidi, on je i deo islamske socijalne politike. On pomaže sirotinju, razvija kod ljudi tako potrebno osjećanje zajedništva i sinergije, jer se mladi svijet uči da na njima radi, održava ih i vodi brigu o njima. Pa tako i stariji. Iako ova ustanova jeste vjerskog karaktera, zasnovana na vjersko-šerijatskim propisima, reklo bi se da ona prevazilazi stvar vjere. Ustanovljena je još za vrijeme djelovanja poslanika Muhameda a.s. i u Meki, odnosno u prvoj generaciji muslimana. Ova ustanova dobila je svoje značenje u našim krajevima, a i važnost, tek dolaskom Osmanlija na Balkan.
U Osmanlijskoj državi bio je poznat metod humanizacije nekih lokaliteta tako što bi na njima bili podignuti neki objekti od opšte koristi – vakufi, kako bi oživeli društveni i ekonomski život na tom mjestu. Primjera radi, lokalitet na kome se danas nalazi „Uzun kopru“ bio je sredinom XV vijeka šumovito mjesto, po kojem su lutali šumski razbojnici. Sultan Murat II je, 1443. godine, tu podigao jedan kompleks koji se sastojao od mosta na reci Ergene, han koji je sagradio pred mostom kako bi putnici imali gdje boraviti, imareta, džamije i medrese; kao izvor prihoda za ove ustanove koje su narodu svoje usluge pružale besplatno, dao je napraviti i hamam (javno kupatilo) i dućane. Kasnije je na tom mestu nastanjena i skupina ljudi iz svih slojeva društva, te je mesto postalo kasaba Uzunkopru. Pošto su se pokazali korisnim za muslimansku zajednicu, vakufi su prihvaćeni u celom islamskom svetu. Pružanje utočišta putnicima, ishrana sirotinje i verska služba su njegove glavne funkcije, koje su opstale tokom istorije i pokazale se kao veoma korisne. Značaj vakufa je i danas veoma važan za razvoj grada. U Novom Pazaru i ostalim gradovima Sandžaka, u kojima ima vjerskih objekata kao što su džamije, tekije, musafir hane, mektebe, medrese, hamami, mostovi, česme i brojni drugi objekti, građeni su i održavani putem vakufskih fondacija. U Novom Pazaru se posebno spominje vakuf Isa-bega Ishakovića. Dakle, svojom razvojnom transformacijom, uloga vakufa je ne samo ostala u funkciji brojnih institucija orijentalno-islamske i opšte društvene orijentacije, nego potpomaže obdaništa, održavanje imareta (narodnih kuhinja), u kojima su siromašni i putnici dobijali nekad besplatnu hranu, zatim bolnice, hanove (konačišta) i druge objekte od javnoga značaja. Danas, nažalost, jenjava zanimanje za ovu vrstu socijalne ustanove i neopravdano se očekuje da tu brigu preuzme država, odnosno opština. Tendencija uvakufljenja je do današnjih dana prisutna, naravno, prema mogućnostima, kod onih ljudi koji poznaju njen značaj.
Na samom početku XVII vijeka u Novom Pazaru vakufska imovina činila je najznačajniji deo privrednog potencijala ovog grada. Čak 402 dućana nalazila su se u vlasništvu nekog vakufa. Od ovog broja, 120 (29,85%) pripadalo je Isa-begovom vakufu. U 18 mahala, koliko je tada registrovano u Novom Pazaru, živela su 423 odrasla muškarca, od kojih su 45 bili pripadnici uleme, zatim 334 oženjena i 44 neoženjena odrasla muslimana. Ukoliko se isključi ulema, dobija se broj od 378 muslimana, što je manje od popisanih vakufskih dućana. S druge strane, nisu svi dućani morali da budu vlasništvo nekog vakufa, čime se ostavlja mogućnost da je ukupan broj dućana u gradu bio veći od upisanog u defter. Ovakva proporcija otkriva da je svaki odrasli stanovnik Novog Pazara radio u radionici koja je predstavljala vlasništvo nekog vakufa.
Mnogi vakufi koji su nastali tokom XVI, XVII i XVII veka izgubili su značajan broj svoje imovine, dućana i ostale nekretnine, koji su u međuvremenu prešli u privatne ruke. Dućani građeni od trošnog materijala i nepravilno upravljanje vakufima dovodili su do pojave prisvajanja i korupcije. Rukovođenje vakufom pripada islamskoj zajednici koja je ustanovila vakufsku direkciju i brine se o imovini vakufa, kao i o preraspodeli sredstava koja se ubiraju iz tog fonda.
Veoma je duboko izgrađena svest kod ljudi ovog kraja o izgradnji česama u dobrotvorne svrhe. I u ostalim zemljama Balkanskog poluostrva u XV i XVI veku izgrađeno je mnogo vodovoda i česama. Oni su građeni po gradovima i selima, podizali su ih dobrotvori za duše umrlih, najčešće pored puteva između gradova i sela. Česme su građene i u svim mahalama i uz džamije. Dok su neke građene i uz zidove drugih većih i važnih javnih objekata, druge su bile posve samostalno postavljane, bez određene namjere ili plana. Poznato je da se ta praksa izgradnje česama pored javnih puteva do današnjih dana praktikuje i dariva se kao vakuf, često da se sopstvena duša spase, a ponekad i za svoje „najdraže koji su preselili na budući svijet“, kako to često kažu njihovi potomci – u ime činjenja dobrog djela.
Doktor orijentalistike Mensur Zukorlić