Najdublji pečat orijentalne kulture na Balkanu ostavile su Osmanlije. Ostaci ili još uvek živi artefakti ove kulture lako se prepoznaju i danas kroz različite vidove, kao što su običaji, način života i ponašanja uopšte, arhitektura. Tema ovog rada nosi naslov Bali – begovca džamija u Nišu, čije utvrđenje datira iz perioda 1719-1723. godine i podignuto je od strane Osmanlija. Donosioci ove kulture su Osmanlije, koji su prethodno usvojili ili prihvatili neke kulturološke elemente od Arapa i Persijanaca, civilizacijski starijih naroda. Osmanlijska civilizacija je donosila jedan novi životni i kulturni standard za stanovništvo na ovim prostorima. S obzirom na to da je tema ovog rada kultura, nastala na temeljima islamske tradicije, koja je na naše prostore došla s Turcima Osmanlijama, treba imati na umu da ovaj civilizacijski i kulturološki koncept ostaje trajno aktuelan na balkanskim teritorijama. Ovaj rad je omogućio kratak pregled spomenika iz osmanlijskog (turskog) perioda koji čine veoma važan deo Niške kulturne baštine koja se gradila i usklađivala sa prilikama i shvatanjima naše hrišćansko-muslimanske populacije i njihove okoline.Ključne reči: Niš, Niška trvrđava, orijentalna kultura, osmanlijski period, arhitektura Boraveći nedavno u Nišu, sasvim slučajno sam se našao u društvu dragog prijatelja koji me je počastio nekim veoma interesantnim činjenicama i pojedinostima koje se tiču tog prelijepog grada i njegove burne historije. Pošto smo na raspolaganju imali poprilično vremena za šetnju i druženje, iskoristili smo to na najbolji mogući način. Potrudiću se da vam, ukratko, prenesem detalje našeg dvodnevnog druženja. Niš je grad koji se nalazi na jugoistoku Srbije. Kulturni je i ekonomski centar tog dijela zemlje. Pored živog centralnog prostora grada prepunog ugostiteljskih objekata, hotela i luksuznih prodavnica, periferija nudi posetiocima svoje naročite prirodne ljepote i znamenitosti. Blizu samog centra grada, sa suprotne strane rijeke Nišave, nalazi se stara Niška tvrđava koja ima veoma dugu historiju, ali današnje utvrđenje datira iz perioda 1719-1723. godine i podignuto je od strane Osmanlija. Tvrđava ima četiri velika ulaza, odnosno kapije, i to: Stambol kapiju, Beogradsku kapiju, Vodenu ili Jagodinmalsku kapiju i Vidinsku kapiju. Sa tih kapija se izlazilo na puteve ili drumove, koji su vodili u gradove pomenute u njihovim nazivima. U samoj tvrđavi, unutar visokih i masivnih zidina, nalazi se nekoliko sakralnih objekata iz osmanskog perioda, sa prepoznatljivim detaljima islamske arhitekture i tradicije. Osim hamama (sagrađenog u XV vijeku), koji se naslanja uz Stambol kapiju i važi za najstariji sačuvani spomenik iz Osmanskog perioda vladavine, te baruthane (XVIII vijek) koja se nalazi u gornjem dijelu tvrđave, najveću pažnju posjetilaca izaziva Malkočoglu Gazi Bali-begova džamija (Malkoçoğlu Gazi Bali Bey Camii). Pohranjen značajnim podacima i zatečen neverovatnim prizorom, odlučio sam da, na povratku u Novi Pazar, istražim historiju ove velelepne građevine i njenog neimara, te predočim je cijenjenoj javnosti na uvid. Malkočoglu Gazi Bali-beg je rođen je 1495. godine. Sin je Jahja-paše (Yahyapaşazade) beglerbega Rumelije i Bosne, velikog graditelja i zadužbinara (jedan od čuvenijih njegovih objekata je Jahja-paša džamija u Skoplju, izgrađena oko 1488. godine). Još od malih nogu se školovao i pripremao za visoke položaje u osmanskoj vojsci. Kao mladić se uključio u formacije elitnih jedinica, a nedugo zatim je postao i zapovjednik istih. Zbog pokazane odvažnosti i hrabrosti prilikom osvajanja Beograda 1521. godine, postavljen je za muhafiza – zaštitnika, ili upravnika Beogradske tvrđave. Učestvovao je u pohodu na Ugarsku 1526. godine, kada je došlo do velike Mohačke bitke gdje je kao smederevski sandžakbeg i zapovjednik elitnih jedinica (5.000 specijalno obučenih ratnika) odigrao presudnu ulogu, zadavši neprijatelju udarac sa leđa. Tada je bio pod direktnom komandom Sulejmana Zakonodavca – Veličanstvenog, desetog po redu sultana Osmanskog carstva, kome je vjerno služio do svoje smrti. Osim svojih vojnih uspjeha i postignuća, poznat je i kao graditelj brojnih objekata širom novoosvojenih teritorija Osmanskog carstva. Bali-begova džamija u Nišu, poznata i kao “Reis-efendijina” ili “Burmali-džamija”, jedna je od dvije preostale džamije u ovom gradu i jedna od deset sagrađenih u Niškoj tvrđavi u periodu Osmanskog carstva. Pouzdano se zna da je početkom 16. vijeka (1521-1523) džamiju sagradio Malkočoglu Gazi Bali-beg i da je ona obavljala svoju funkciju više od 350 godina. Objekat džamije je pozicioniran u centralnom dijelu Niške tvrđave, uz samu glavnu komunikaciju, sa njene lijeve strane, na početku uspona, nedaleko od Beogradske kapije koja vodi od Stambol kapije u smjeru sjever-jug, i jednim dijelom na temeljima stare antičke ulice. Bali-begova džamija u Nišu, koja je u arhitektonskom pogledu građevina skladnih proporcija i tehnike zidanja, predstavlja jedinstveni spomenik muslimanske arhitekture u Srbiji. Ova osmanska džamija po svom izgledu nesumnjivo pripada, kao i sve niške džamije, tipu džamija seldžučke arhitekture. Ove džamije u Nišu su u početku bile jednostavne građevine u osnovi kvadratnog oblika, malih dimenzija, pokrivene jednom kupolom i naročito razvijenim specifičnim izgledom zbijenog minareta u obliku krnje kupe. Kasnije je u izgradnji džamija korišćena dekorativna keramika i mermer. Na taj način se seldžučki mesdžid postepeno pretvarao u osmansku džamiju, kojoj pripada i Bali-begova džamija u Nišu. Objekat džamije je kvadratne osnove, površine od 64 m², sa zasvedenom polukalotom, i centralno postavljenim mihrabom, okrenutim prema Meki. Visina temena kupole je 11,95 m. Zidana je od pritesanog kamena i uokvirena opekom. Unutrašnjost osvjetljava 16 prozora. Sa spoljašnje strane, na sjeverozapadnom zidu džamije, nalazi se dvokupolni trem sa četiri luka i tri stuba. Desno od ulaza nalazio se minaret, koji je porušen posle odlaska Osmanlija iz Niša (1878. godine), i nikada više nije obnavljan. Do Prvog svjetskog rata u blizini džamije se nalazila i sahat-kula, koja je kasnije porušena. Objekat je 1977. godine preuzela Galerija savremene likovne umjetnosti, koja je džamiju pretvorila u izložbeni prostor, pod nazivom: “Paviljon 77” ili “Salon 77”. Uz sjeverni zid džamije djelimično su vidljivi arheološki ostaci Midhad-pašine biblioteke (sagrađene 1860. godine) i minareta. Mithat-paša (1822-1884) je bio niški valija, a njegova biblioteka je funkcionisala sve do 1877. godine. Malkočoglu Gazi Bali beg je umro 1543. godine u Budimu, tokom obavljanja funkcije budimskog sandžakbega. Ukopan je u Bursi, u haremu džamije koju je za života sagradio i nazvao svojim imenom.
Dr. Mensur Zukorlić
Dr.Mensur Zukorlić – OSTACI ISLAMSKO-ORIJENTALNE KULTURE U NIŠU
